نهایة المرام فی علم الکلام«نهاية المرام في علم الكلام» كه مفصل‌ترين كتاب كلامى شيعه است، ۱ - معرفى اجمالى«نهاية المرام في علم الكلام» كه مفصل‌ترين کتاب کلامی شیعه است، در قرن هشتم نوشته شده است. اين كتاب نزد خود مؤلف هم از جامعيت خاصى برخوردار بوده است، به طورى كه در كتاب‌هاى ديگرش( کشف المراد ، نهج المسترشدین ، کشف الفوائد و...) بعضى از مسائل را به اين كتاب ارجاع داده است. متاسفانه نسخه‌هاى موجود از اين كتاب ناقص هستند و اين احتمال را چند امر تقويت مى‌كند: ۱-ارجاعات مولف به بخش‌هاى نبوت و الهيات در صورتى كه نسخۀ موجود تا مباحث طبيعيات را دارد. ۲-حيات مؤلف ۱۴ سال بعد از اتمام جلد دوم. ۳-خود مؤلف در اجوبة المسائل المنهائیه تصريح مى‌كند كه اين اثر را در چهار جلد نوشته است. تاليف جلد اول اين مجموعه در ماه ربيع‌الاول سال ۷۱۲ق در سلطانيه و جلد دوم در ربيع‌الثانى همان سال به اتمام رسيده است. ۲ - ساختار و گزارش محتوااين كتاب از يك مقدمه و سه مقاله تشكيل شده است. مقدمه در بيان شرف علم كلام، موضوع، غايت و مرتبۀ آن است و مقالات به اين شرحند: الف: بيان تقسيمات معلومات ۱- معلومات به معلومات موجود و معدوم تقسيم مى‌شوند و مباحث هر كدام در فصل‌هاى جداگانه مورد بررسى قرار مى‌گيرد. مولف در بحث وجود به: بداهت مفهوم وجود، بيان ماهيت وجود، اشتراک وجود ، زیادت وجود بر ماهیت ، وجود ذهنی و مشكك بودن وجود، پرداخته است. او در زمينۀ عدم: بداهت تصور عدم، شيئيت نداشتن عدم و علم به معدومات را شرح مى‌دهد. ۲-معلومات از حيث وجوب، امكان امتناع تقسيم شده و در سه فصل، وجوب و احكام و امتاش و همين طور امكان و اقسام و احكام هريك از قسمت‌ها، مورد بررسى قرار مى‌گيرد. ۳-معلومات اولا به ماهيت، جزء ماهيت و خارج ماهيت و ثانيا به كلى و جزئى تقسيم مى‌شود و هر كدام از آنها مستقلا توضيح داده مى‌شود. ب: تقسيم موجودات به دو شيوه ۱-تقسيم موجودات به قدم و حدوث و تعريف آنها از منظر متكلمين و حكماء و شرح خواص و تقسيمات هر يك از آنها. ۲-موجودات طبق نظر اوائل به جوهر و عرض و اعراض خود به اعراض نه‌گانه تقسيم مى‌شوند كه مباحثشان عبارتند از: -بررسى جوهر و اقسام آن. -تقسيم و تعريف عرض. -اقسام عرض در سه مقاله شرح داده شده‌اند: مقالۀ اول: تعریف کم ، اقسام کم، تعریف زمان ، ابعاد ثلاثه، خلاء ، مكان، مکان طبیعی و شکل طبیعی . مقالۀ دوم:-تعريف ماهیت بسیطه و اقسام كيف. - کیفیات فعلیه و انفعاليه. - کیفیات استعدادیه و انواع آن. - کیفیات مختصه به کمیات . - کیفیات نفسانیه (علم، تعقل، قواى نفسانيه، اخلاق، علت لذت و ألم، بقاء كيفيات نفسانيه). مقالۀ سوم: شرح و توضيح: مقولات اضافه، أين، متى، وضع، ملك، أن يفعل و أن ينفعل. ج: تقسيم محدثات از ديدگاه متكلمين. ۱-بحث در مورد جواهر با محوريت: جوهر فرد ، جسم، هیولی ، احكام و عوارض اجسام. ۲-توضيح مباحثى نظير: سکون و احكامش، کون و انواعش، حرکت و احكام و اقسامش.(اين بخش ناتمام مانده است.) ۳ - ويژگى‌ها و معايب۱-آراء و انديشه‌هاى كلامى اديان و فرقه‌هاى مختلف مفصل شرح داده شده و تمام نظرات با نهايت امانت‌دارى و بدون هيچ تصرفى ابتدا بيان و سپس نقد شده‌اند. اين اثر در واقع كتابى است، تطبيقى بين آراء و نظرات متكلمين و حكماء در باب توحيد، نبوت و ساير مسائل كلامى. ۲-اشتمال كتاب بر نظرات خواجه نصيرالدين طوسى كه در حقيقت پاسخ‌هاى اوست به پرسش‌هاى كلامى و فلسفى مولف در سفرى كه خواجه و علامه با هم از حله به بغداد مى‌رفتند. ۳-اشتمال كتاب بر انديشه‌هاى خود مولف و نگرش عميقش به عقايد شيعه اماميه. نظرات مولف در ساير كتبش كمتر به چشم مى‌خورد، زيرا يا كتاب ديگرى را شرح داده و يا كتاب‌هاى مختصرى است كه مجال آن نبوده است. ۴-عدم تعصب به كلام و فلسفه: گرچه علامه حلى در اكثر مباحث از نظرات متكلمين تبعيت نموده، اما در مواردى هم با آنها مخالفت كرده و نظر حكماء را پذيرفته است. همچنين با اين كه عموما به برهان و استدلال‌هاى عقلانى استناد مى‌كند، گاهى هم قضاياى مشهوده و جدل را مستند مى‌داند. ۴ - نسخهشناسىاين كتاب براى اولين‌بار توسط مؤسسه امام صادق(ع) قم در سال ۱۴۱۹ق با تحقيق آقاى فاضل عرفان، زير نظر آیت الله جعفر سبحانی در سه جلد چاپ شده است. اين اثر مشتمل است، بر مقدمۀ آيت الله سبحانى در معرفى اجمالى كتاب و تاريخ علم كلام و همچنين فهرست آيات، اعلام، فرق و مذاهب، ملت‌ها، كتب، مصادر تحقيق و فهرست مطالب. ۵ - منبعاین مقاله با استفاده از نرم افزار های مختلف مرکز تحقیقات کامپیوتر اسلامی نور توسط گزوه پژوهشی ویکی فقه باز نویسی شده است. ۶ - پیوندهامطالعه کتاب نهایة المرام فی علم الکلام در پایگاه کتابخانه مدرسه فقاهت |